رشد جمعیت کودکان کار ناشی از فقر و ناکامی دستگاه‌های مربوطه در ساماندهی و حمایت از آنها که تنها به جمع‌آوری مقطعی این کودکان اکتفا می کنند، عامل تداوم و گسترش دامنه این شاخه از آسیب‌های اجتماعی شده است نگاه خسته و صورت های زرد با رگه هایی از شلاق های آفتاب گرم طاقت فرسای تابستان کودکانی توجهم را جلب کرد که به نظر می رسید به زحمت خود را برای کسب چند سکه که قرار است نان شب آنها و گاه خانواده ای چند نفری را تامین کند، می کشند. بسته های حاوی آدامس یا پاکت های رنگارنگ فال حافظ که می شد بادبادکی زیبا در دستان این کودکان مظلوم باشد. دستمال های آلوده که رد دوده های هزاران خودرو بر روی آنها مشهود است فاصله آنها از کودکی که حق مسلم آنهاست را نشان می دهد. نگاه های پر حسرت این کودکان به خودروهایی که همسن و سالانشان با ناز بر صندلی آنها تکیه زده اند دل هر رهگذری را به درد می آورد. گاه صدای قهقهه آنها همراه با دویدن در چهارراه هایی که میتواند گذرگاه مرگ آنها باشد بیانگر این است که کودک درونشان لحظاتی هر چند کوتاه ظهور و بروز می کند. اما ناسزاگویی برخی عابران در رویارویی با آنها زنگ هشداری است که همه از آن غافل هستند، چرا که می تواند آرام آرام کینه ای را در دل این کودکان نقش کند که بستری برای حرکت به سمت انواع بزهکاری در انتقام از این نوع رفتارها باشد.
وضعیت کودکان کار در جهان
در جهان ۲۵۰ میلیون کودک کار وجود دارد که بیش از سه چهارم تا ۹۰ درصد از آنها در کشورهای مختلف در حال رشد بوده و در خیابان کار می‌کنند، اما در خانه زندگی می‌کنند و نان‌آور خانه هستند. طبق آمار سازمان جهانی کار ۱۲۰ میلیون نفر از ۲۵۰ میلیون کودک کار، وارد بازار کار شده و مشغول به کار تمام‌وقت هستند و ۱۳۰ میلیون کودک دیگر به صورت پاره وقت کار می‌کنند که اغلب آنها پسر هستند. همچنین براساس تخمین‌های جدید این سازمان از این تعداد ۱۲۲.۳ میلیون کودک در منطقه آسیا و پاسیفیک، ۴۹.۳ میلیون نفر در آفریقا و ۵.۷ میلیون کودک در آمریکای لاتین و کارائیب زندگی می‌کنند. به این ترتیب، بیشترین کودکان کار در آسیا زندگی می‌کنند.
از سوی دیگر طبق گزارش یونیسف از هر ۱۲ کودک در جهان یک کودک به صورت اجباری ناچار به کار می شود. البته به طور کل به ازای هر ۶ کودک در دنیا یک کودک، کار می‌کند و تعداد کودکانی که در مشاغل سخت فعالیت می‌کنند و بدترین اشکال کار کودک هستند، در سال ۲۰۰۶، ۱۲۶ میلیون نفر بوده است. اکثر کودکان کار یعنی ۷۰ درصد از آنها درگیر کارهای کشاورزی هستند، در حالی‌که فقط ۹ درصد در کارهای صنعتی اشتغال دارند، همچنین در کشورهای آنگولا، برمه، کلمبیا، کنگو، لیبریا، سودان و اوگاندا گاهی از کودکان در درگیری‌های نظامی استفاده می‌شود. در ایالات متحده آمریکا نیز حدود هزار کودک در مزارع کار می‌کنند که اکثر آنها از گروه مهاجرانی بوده‌اند که به طور غیر قانونی از آمریکای لاتین به ایالات متحده آمریکا مهاجرت کرده‌اند
تعریف کودک کار
کارشناسان کودکانی که در خیابان دیده می‌شوند را در ۴ گروه طبقه بندی می‌کنند. گروه اول کودکان فقیری هستند که شب‌ها به خانه‌شان برمی‌گردند. احتمالا به مدرسه می‌روند و بزهکار نیستند. گروه دوم نسبتا مستقل هستند و پیوندهای آنها با خانه در شرف از هم گسستن است. حضور آنها در مدرسه هم کمکم خاتمه پیدا می‌کند. در ادامه هم بزهکاری آنها شروع می‌شود.گروه سوم کودکان خانواده‌های خیابانی هستند که به همراه خانواده خود در خیابان زندگی و کار می‌کنند. وضعیت آنها با فقر گره خورده است. در هندوستان به آنها «ساکنین پیاده‌رو»گفته می‌شود و در آمریکا کودکان خانواده‌های بی‌خانمان هستند و گروه چهارم نیز تماس خود را با خانواده قطع کرده‌اند و تمام وقت خود را در خیابان می‌گذرانند و کودکان خیابانی «واقعی» هستند. البته سازمان ملل این معضل را در قالب کودک کار، پسر یا دختری است که خیابان، خانه و محلّ زندگی او شده و تحت حمایت و نظارت کافی بزرگسالان مسؤول قرار ندارد، تعریف کرده است.
آمار کودکان کار در ایران
آمار کودکان کار و خیابانی در استان‌های مختلف با توجه به جغرافیا و تفاوت‌های فرهنگی در استان‌ها متغیر است. در تهران به ازای هر ۵۳۰ نفر جمعیت، در تبریز به ازای هر ۱۶ هزار نفر جمعیت «یک کودک کار» کار و خیابان وجود دارد، ضمن اینکه در کرمان در سال گذشته ١٠٦٣ کودک خیابانی و کار در شهرستان کرمان شناسایی شده اند. در استان البرز درسال‌های ۹۶ و ۹۷ و سه ماهه اول ۹۸ تعداد ۹۳۰ مورد کودک کار و خیابان در مراکز تحت نظارت اداره کل بهزیستی پذیرش شده‌اند. در یزد ۷۵۹ کودک کار و خیابانی از سال ۹۲ تا پایان سال ۹۷ در مراکز بهزیستی یزد پذیرش شدند و در استان خوزستان نیز کودکانی که توسط بهزیستی شناسایی و شناسنامه‌دار شده اند و برای آنها پرونده تشکیل شده است، تقریبا ۵۶۰ نفر هستند که همه آنها خانواده دارند و تنها ساعاتی از روز را در خیابان‌ها کار می‌کنند.
آشنایی با حقوق جهانی کودکان کار
دوازدهم ژوئن، ۲۲ خرداد، روز جهانی مبارزه علیه کار کودک است. سال ۱۹۸۹ بود که مجمع عمومی سازمان ملل متحد پیمان نامه حقوق کودک را تصویب کرد. براساس ماده ۳۲ این پیمان‌نامه، دولت‌های عضو موظف شدند تا با هرگونه سوءاستفاده و بهره کشی اقتصادی از کودکان مقابله کرده و زمینه‌های رشد ذهنی، جسمی، روانی، و اجتماعی تمام کودکان را فراهم کنند. البته علاوه بر این، پیمان نامه حقوق کودک وکنوانسیون ۱۳۸ «حداقل سن کار کودکان» مصوب ۲۶ ژوئن ۱۹۷۳ و کنوانسیون ۱۸۲ «ممنوعیت بدترین اَشکال کار کودکان» مصوب ژوئن ۱۹۹۹ از اقدامات موثر بین‌المللی بوده است. ایران نیز سال ۱۳۷۰ پیمان جهانی حقوق کودک را امضا کرد و در اسفند سال ۱۳۷۳ مفاد پیمان‌نامه به تصویب مجلس رسید. همچنین ایران مقاوله‌نامه شماره ۱۸۲ حقوق بنیادین کار را در سال ۸۰ قبول کرد.
حقوق کودکان کار بر اساس قانون کار
علاوه بر این طبق ماده ۷۹ قانون کار، «به کار گماردن افراد کمتر از ۱۵ سال تمام (پسر و دختر) ممنوع است. کارفرمایانی که افراد کمتر از ۱۵ سال را به کار بگمارند، مستوجب مجازات خواهند بود. ضمنا باید کودکان را به کاری گماشت که برای او زیان آور نباشد. البته طبق ماده ۱۸۸ قانون کار، «کارگران کارگاه‌های خانوادگی که انجام کار آنها منحصرا توسط صاحب کار، همسر و خویشاوندان نسبی درجه یک انجام می‌شود، مشمول مقررات قانون کار نمی‌باشد.»
در ماده بعدی این قانون هم آمده: «کارگری را که بین ۱۵ تا ۱۸ سال سن دارد، کارگر نوجوان می‌نامد» البته تاکید هم می شود که «چنین کارگری در بدو استخدام باید از سوی سازمان تامین اجتماعی مورد آزمایش‌های پزشکی قرار گیرد.». همچنین در ماده ۸۲ قانون کار، ساعات کار روزانه کارگر نوجوان را نیم ساعت کمتر از ساعت کار معمولی کارگران تعیین می‌کند و ترتیب استفاده از این امتیاز را موکول به توافق کارگر و کارفرما می‌سازد.
در ماده ۸۳ قانون کار به تاکید آمده است: «ارجاع هر نوع کار اضافی و انجام کار در شب و نیز ارجاع کارهای سخت و زیان آور و خطرناک و حمل بار با دست بیش از حد مجاز، استفاده از وسایل مکانیکی، برای کارگر نوجوان ممنوع است». و در نهایت ماده ۸۴ قانون کار یادآور می‌شود: «در ارتباط با مشاغل و کارهایی که به علت ماهیت آن و یا شرایطی که کار در آن انجام می‌شود برای سلامتی یا اخلاق کارآموزان و نوجوانان زیان آور است، حداقل سن کار ۱۸ سال تمام خواهد بود [نه ۱۵ سال]. تشخیص این امر با وزارت کار و امور اجتماعی است.
البته با این که مواد ۸۲ تا ۸۴ قانون کار ، شرایطی برای کار کودکان قائل شده است که از آن جمله منع اضافه کاری، انجام کارهای سخت و زیانبار و شبانه است. اما بر اساس ماده ۱۸۸ قانون کار، کار کودکان در کارهای خانگی و به موجب ماده ۱۹۶، کار آنها در کارگاه های کوچک زیر ۱۰ نفر ممنوعیت ندارد. بنابراین قانون کار با استثنا کردن کودکان شاغل در کارگاه های کوچک و خانگی از اصل ماده ۷۹ و مواد ۸۲ و ۸۳ و ۸۴ قانون کار که اشتغال به کار کودکان زیر ۱۵ سال را منع کرده، زمینه استثمار کودکان را فراهم کرده است. از طرف دیگر همان طور که ماده ۸۴ به مشاغلی که برای سلامت، اخلاق کارآموزان و نوجوانان اشاره کرده، به این معنی است که اگر زمینه زیانباری برای کار کودکان و نوجوانان مرتفع شود، کارفرما می تواند از کار کودکان استفاده کند، در نتیجه این ماده هم زمینه استثمار کودکان را فراهم خواهد کرد.
قانون حمایت از کودکان و نوجوانان
اما قانون حمایت از کودکان و نوجوانان که در این دوره از مجلس به تصویب رسید ضمن تعیین وظایف والدین برای تامین امکانات لازم برای تحصیل فرزندانشان و ممانعت از بروز خطرهای ناشی از فقر شدید، آوارگی، پناهندگی، مهاجرت یا بی‌تابعیتی، مجازات هایی را از جزای نقدی درجه هفت و برای مراتب بعدی به جزای نقدی درجه شش برای والدینی که از اجرای این قانون استنکاف کنند در نظر گرفته است، همچنین این قانون شرایط نگهداری کودکان کار دارای سرپرست در مراکز تحت پوشش بهزیستی را نیز فراهم کرده است.
وکلای ملت در این دوره از مجلس شورای اسلامی توجه ویژه‌ای به رفع آسیب‌های اجتماعی داشته‌اند، چرا که تحقق این مهم از موارد مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده که چند بار در سال با حضور ایشان جلسه‌ای به منظور اراده گزارش دستگاه‌های مربوطه در خصوص روند اقدامات صورت گرفته در این حوزه برگزار می‌شود. هم‌اکنون نیز نمایندگان مجلس شورای اسلامی به ویژه اعضای کمیسیون اجتماعی به دنبال کاهش آسیب‌های اجتماعی به ویژه با کودکان کار هستند.
کودکان کار در دام قاچاقچیان اعضا گرفتار می‌شوند
زهرا ساعی با یادآوری اینکه ما اغلب در کلانشهرها با پدیده کودکان کار مواجه هستیم، گفت: آمار این کودکان در پایتخت بیشتر بوده و چندین سال است که در طرح‌های کوتاه مدت متولیان امر همچون شهرداری، سازمان بهزیستی و نیروی انتظامی بخشی از امور این کودکان از جمله جمع‌آوری و نگهداری را برعهده دارند.
نماینده مردم تبریز، آذرشهر و اسکو در مجلس شورای اسلامی، ادامه داد: متاسفانه در تهران جمعیت این کودکان سیر صعودی داشته و تاثیر اجرای طرح‌ها در رابطه با کنترل این وضعیت هم مقطعی بوده، چرا که اقدامات در این حوزه برنامه‌محور نبوده است و دارای پشتوانه نیست. وی تصریح کرد: حضور کودکان کار اتباع خارجی هم به زیبایی چهره شهر خدشه وارد می‌کند و هم گسترش دامنه آسیب‌های اجتماعی را به دنبال دارد.
ساعی خاطرنشان کرد: تعداد زیادی از کودکان کار بازمانده از تحصیل هستند و اغلب آنها انواع بزهکاری را می‌آموزند و تعدادی از آنها طعمه قاچاقچیان برای توزیع مواد مخدر هستند و توسط باندهایی در این حوزه کنترل می‌شوند، از نظر سلامتی هم به دلیل حضور دائم در محدوده‌های دارای ترافیک یا حتی فعالیت در حوزه بازیافت زباله در معرض خطر بوده و به امراض مختلفی مبتلا می‌شوند، ضمن اینکه این کودکان به هیچ وجه کودکی نمی‌کنند و از این جهت نیز در معرض آسیب‌های روحی قرار دارند. وی اظهار کرد: هم‌اکنون نمی‌توان آینده خوبی برای کودکان کار متصور شد و سرنوشت آن مبهم است، کما اینکه ممکن است تعدادی از آنها در دام باندهای قاچاق مواد مخدر و حتی قاچاق اعضا گرفتار شوند.
کودک کار؛ برده داری نوین در عصر تکنولوژی و فناوری
ساعی افزود: اغلب این کودکان از راه های دشوار درآمد کسب می کنند، کما اینکه در هوای گرم یا سرد، گونی بر دوش داشته و زباله که طلای کثیف اتلاق می‌شود، جمع آوری می‌کنند، اما تنها سهم ناچیزی به آنها تعلق می‌گیرد و این یک برده داری نوین در عصر تکنولوژی و فناوری است.
این نماینده مردم در مجلس دهم، یادآور شد: تاکنون دستگاه‌های مربوطه تصمیم جدی برای ساماندهی کودکان کار نگرفته‌اند و این در حالی است که تعداد زیادی از آنها به دلیل فقر اقتصادی و فرهنگی توسط خانواده‌های خود که اغلب از قشر کم درآمد هستند از مناطق محروم به کلانشهرها فرستاده می‌شوند.
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد: ما بارها در کمیسیون اجتماعی به عنوان متولی رسیدگی به آسیب‌های اجتماعی از مسئولان مربوطه خواسته‌ایم در رابطه با کودکان کار و اقداماتی که در جهت ساماندهی آنها انجام داده‌اند، گزارش ارائه دهند، اما عزمی جدی و راسخ در آنها نمی‌بینیم، ضمن اینکه اقدامات این دستگاه‌ها به این بهانه که بودجه کافی در این بخش تخصیص داده نشده یا دستگاه‌های دیگر به وظایف خود عمل نمی‌کنند، به صورت جزیره‌ای صورت گرفته و تقصیر را به گردن هم می‌اندازند، و این در حالی است که به صورت زنجیره‌وار بهم متصل هستند.
جمع‌آوری کودکان باید منطبق با داده‌های علمی و تجربیات منطقی باشد
زهرا ساعی معتقد است: ما باید برای رفع پدیده کودک کار تعداد محدودی از دستگاه‌ها را درگیر کنیم، چرا که تعدد دستگاه‌ها باعث می‌شود کارها به کُندی پیش رفته و تصمیم‌گیری‌های واحدی وجود نداشته باشد و تنها در این حوزه وقت و هزینه به هدر برود و در نهایت نتیجه مطلوب نیز حاصل نشود.
وی یادآور شد: شیوه جمع‌آوری کودکان باید منطبق با داده‌های علمی و تجربیات منطقی باشد، ضمن‌اینکه توانمندسازی آنها بعد از جمع‌آوری از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است، چرا که اغلب بعد از مدتی رها می‌شوند، همچنین باید خانواده آنها شناسایی شده و مورد حمایت قرار گیرند و شرایط ادامه تحصیل کودکانشان فراهم شود و چنانچه خاطی هستند از طریق دستگاه قضایی با آنها برخورد شود.
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، اظهار کرد: آنچه در قانون حمایت از کودکان و نوجوانان آورده شده، این است که شرایط تحصیل و تامین امنیت این کودکان فراهم شود و دستگاه‌هایی همچون بهزیستی، قوه قضائیه و نیروی انتظامی مکلف به نظارت بر این بخش شده‌اند./
افزایش فقر باعث رشد آمار کودکان کار شده است
در ادامه احمدبیگدلی با بیان اینکه کودک کار یکی از آسیب‌های اجتماعی مهم بوده که مساله‌ساز شده است، گفت: دلایل ایجاد این پدیده ارزان بودن دستمزد این کودکان است که اغلب بی‌سرپرست یا بدسرپرست هستند که توسط افراد سودجو بکار گرفته می‌شوند یا دارای والدینی هستند که مشکلات مالی دارند و از کودکانشان سوءاستفاده مالی می‌کنند.
نماینده مردم خدابنده در مجلس شورای اسلامی، ادامه داد: هم‌اکنون سرچهارراه‌ها کودکان کمتر از ۱۲ سال در حال دستفروشی هستند که این موضوع با هیچ عقل، منطق و یا حتی شرع و قانونی پذیرفتنی نیست که کودکان به جای تحصیل یا تفریح مشغول کار شوند.
بیگدلی تاکید کرد: متاسفانه با افزایش فقر در جامعه، آمار کودکان کار هم افزایش یافته است تاجاییکه حتی در جاده‌ها ساعت ۵ صبح کنار اتوبان‌هایی که هیچ امنیت جانی برای عابران وجود ندارد، این کودکان مشغول دستفروشی هستند که بیانگر این است که توسط باندی به کار گرفته شده‌اند و تحت فشار در آن ساعت مشغول کار می‌شوند.
وی تصریح کرد: ما در مجلس هم از بُعد قانونگذاری و هم تعیین بودجه توجه خاصی به حوزه آسیب‌های اجتماعی داشته‌ایم، اما به دلیل وجود دستگاه‌های متعددی که در این حوزه فعالیت دارند و موازیکاری که صورت می‌گیرد، باعث شده که دستگاه پاسخگوی واحد فعال در زمینه کنترل آسیب‌های اجتماعی نداشته باشیم.
این نماینده مردم در مجلس دهم، یادآور شد: رفع آسیب‌های اجتماعی همواره مورد تاکید رهبری است، کما اینکه هر ۶ ماه یک‌بار در این زمینه از دستگاه‌های مربوطه گزارش می‌خواهند، بنابراین باید برنامه‌ریزی دقیقی در این حوزه داشته باشیم و دستگاه‌ها با همکاری و انسجام در جهت کنترل آسیب‌های اجتماعی گام بردارند.
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد: بیش از ۱۵ دستگاه اعم از وزارتخانه‌های کشور، بهداشت، ورزش و جوانان، آموزش و پرورش و علوم، همچنین قوه قضائیه، کمیته امداد امام خمینی (ره)، نیروی انتظامی، شهرداری، سازمان بهزیستی و سازمان‌های مردم نهاد برای کنترل آسیب‌های اجتماعی ورود پیدا کرده‌اند، اما به دلیل موازیکاری آنها در این حوزه به نتیجه قابل قبولی نرسیده‌ایم.
ساماندهی کودکان کار با تقسیم کار بین دستگاه‌های مربوطه امکانپذیر است
در ادامه احمدبیگدلی در ارائه راهکار برای ساماندهی کودکان کار افزود: همه نهادها و دستگاه‌های مربوطه باید در این زمینه با هم متحد شوند، ضمن اینکه تا سازمان خاصی برای کنترل آسیب‌های اجتماعی ایجاد نشود، نمی‌توانیم در این حوزه موفق عمل کنیم، یا حتی می‌توان بین دستگاه‌های مربوطه تقسیم کار کرد.
عضو کمیسیون اجتماعی مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد: تاکنون هیچ آمار دقیق از کودکان کار اعلام نشده است، چراکه فعالیت آنها قانونی نیست که بتوان سرشماری کرد، ضمن اینکه اکثر این کودکان توسط باندها کنترل می‌شوند، بنابراین نمی‌توان از آنها آمار دقیقی ارائه داد و این در حالی است که در تمام چهارراه‌ها حضور دارند./
ساماندهی کودکان کار به دلیل موانع قانونی ناکام مانده است
محمدرضا عارف رئیس کمیته راهبردی امید متشکل از اعضای مجمع نمایندگان تهران، شورای شهر، استاندار و شهردار گفت: در شرایط کنونی معضل اصلی تهران رشد آسیب‌های اجتماعی است، به خصوص در حوزه کودکان کار و معتادان متجاهر که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند.
نماینده مردم تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس در مجلس شورای اسلامی، ادامه داد: در رابطه با کودکان خیابانی یا کار تاکنون اقداماتی شده است، جلسات مشترکی را با شهرداری، استاندار تهران و سازمان محیط زیست داشتیم، ضمن اینکه استاندار تهران که در گذشته رئیس سازمان بهزیستی بوده است و تخصص خوبی در این زمینه دارد و برغم اینکه اقدامات خوبی در این حوزه انجام شده است اما در این زمینه با برخی موانع قانونی روبرو هستیم.
این نماینده مردم در مجس دهم، با اشاره به موانع قانونی که در مسیر ساماندهی کودکان کار وجود دارد، تصریح کرد: متأسفانه بعد از اینکه این کودکان را جمع‌آوری کرده و به استان‌هایشان برمی‌گردانند، دو روز بعد مجدد برمی‌گردند که این موضوع در حال پیگیری است.
هم اکنون در تلاش هستیم تا بتوانیم کودکان کار را ساماندهی کنیم که تقریبا از تمام پتانسیل تهران در مورد این مسئله استفاده می‌شود تا با حفظ آرامش و حرمت افراد انجام شود و امیدواریم به نتیجه برسد.
رییس مجمع نمایندگان تهران در مجلس شورای اسلامی، تاکید کرد: اعتقاد ما بر این است که کودکان کار حتی‌الامکان به محل زندگی‌شان بازگردانده شوند، چرا که بسیاری از آنها برای استان‌های دیگر هستند، اما متأسفانه بخشی از آنها نیز خارجی هستند که ما با این گروه مشکل داریم، چرا که بعد از جمع‌آوری دوباره برمی‌گردند که رفع این مشکل نیازمند همکاری نهادهای مربوطه برای پیگیری امور اتباع خارجی است./
اما مددکاران اجتماعی نیز که نقش بسزایی در نجات زندگی کودکانی دارند که به دلایل مختلف از جامعه طرد شده یا درگیر بزه شده اند معتقدند تا زمانی که فقر باشد نمی توان معضل کودک کار را رفع کرد.
حذف کودکان کار از خیابان در شرایط اقتصادی کنونی امکانپذیر نیست
سید حسن موسوی چلک رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، در مورد حقوق کودکان کار بنابر قانون گفت: در ماده (۷۹) قانون کار آمده که کار برای کودکان زیر ۱۵ سال ممنوع است، اما ماده (۸۰) این قانون رسما افراد ۱۵ تا ۱۸ سال را به عنوان کارگر نوجوان قلمداد کرده است، حتی در ماده (۸۴) آمده که این کودکان با نیم ساعت کار کمتر و کاری که به جسم و روحش آسیب نزند از حمایت‌های تأمین اجتماعی نیز برخوردار می‌شوند، بنابراین ما کار افراد ۱۵ تا ۱۸ سال را به رسمیت شناخته‌ایم مگر مشاغلی که کودکان از آن منع شده باشند.
وی با بیان اینکه آیین‌نامه منع فوری اشکال کار کودک در هیأت دولت مصوب و ابلاغ شد، ادامه داد: بر اساس مقاوله‌نامه ۱۸۲ سازمان بین‌المللی کار، کشورها متعهد شدند تا متناسب با شرایط فرهنگی کشورشان مشاغلی را برای کودکان منع کنند که ایران هم این کار را کرده است، کما اینکه در گام اول گفته شده از نظر قانونی کار کودک هیچ منعی ندارد، مگر اینکه کار موجب آزار، استثمار و بهره‌کشی کودک شود.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تصریح کرد: گروه دوم کودکانی هستند که طبق آیین نامه ساماندهی کودکان خیابانی برای تأمین معاش خانواده مجبور به کار کردن هستند. تا زمانی که عواملی که باعث شوند کودکان، مدرسه، خانه و جای گرم و نرم را بر کار ترجیح دهند که بخش عمده آن نیز به فقر برمی‌گردد، حل نشود، ما به شکل‌های مختلف کودکان کار و خیابانی خواهیم داشت، بنابراین در ابتدا فقر و بعد هم موضوع فراگیر نشدن نظام رفاه و تأمین اجتماعی مانع از ساماندهی این کودکان می‌شود.
وی اظهار کرد: هم اکنون خط فقر در شهر تهران چند است؟ ضمن اینکه مبلغی که در قانون حمایت از خانواده‌های نیازمند داریم یک سوم حداقل حقوق کارمندان دولت است، اما ما چه میزان برای یک خانواده پنج نفره و بیشتر پرداخت می‌کنیم؟ بنابراین نظام تأمین اجتماعی و حمایت اجتماعی کشور یک نظام فراگیر، جامع و کامل نیست.
موسوی چلک یادآورشد: در چنین شرایطی به دلیل مشکلات اقتصادی حضور کودکان کار را در جامعه و خیابان پررنگ‌تر می‌کند و طبیعتا کار کردن این کودکان در خیابان تبعات دیگری را نیز برای آنها به همراه خواهد داشت.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا دستگاه‌های مربوطه به وظایف خود در حوزه حمایت از کودکان کارعمل کرده‌اند، افزود: این دستگاه‌ها تلاش خود را می‌کنند، چرا که اگر کار نمی‌کردند شرایط بدتر از وضع موجود بود، اما بحث اینجاست که این مشکل حل نمی‌شود به این دلیل که ریشه‌های آن همچنان سر جای خود هستند.
موسوی چلک بیان کرد: تا زمانی که عواملی که در گسترش فقر تأثیرگذارند و باعث می‌شوند کودک در این سن مجبور شود به خیابان بیاید و به صورت طولانی مدت کار کند و آسیب جسمی و روحی ببیند، مدیریت نشود، ما به اشکال مختلف کودکان کار را در خیابان خواهیم داشت.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، بیان کرد: در شرایط کنونی این کودکان بر سر چهارراه‌ها و گاهی زیر زمین فعالیت می‌کنند و اگر آنها را از سطح خیابان جمع‌آوری کنیم، به زیر زمین می‌روند و در آن صورت شرایط بدتری خواهند داشت، در این صورت برای این کودکان خیابان امن‌تر از جاهای دیگر خواهد بود.
وی عنوان کرد: با این شرایط ما چاره‌ای جز پذیرش کودکان کار در خیابان‌ها نخواهیم داشت و باید تدابیری اتخاذ کنیم که هم ساعت کارشان به عنوان کودک کار کمتر شود، هر چند مطلوب و نگاه واقع‌بینانه این است که کودک بچگی‌اش را بکند، و این در حالی است که کودکان کار، کودکی را تجربه نکرده‌اند، بنابراین طبیعی است که در آینده کمتر بتوانند در چرخه توسعه کشور و ایجاد امنیت نقش موثر، سازنده و پایداری داشته باشند.
رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، تاکید کرد: ما باید کاری کنیم که این کودکان در کنار حضورشان برای کار در خیابان به سایر حقوقشان مانند امنیت، بهداشت، بیمه، آموزش و … نیز دسترسی داشته باشند، چراکه حذف کودک کار خیابان در شرایط اقتصادی کنونی امکانپذیر نخواهد بود./
برخی نمایندگان ادوار نیز که پیش از این در کمیسیون اجتماعی فعال بوده و تجربیات سازنده ای در این مورد دارند معتقدند آینده این کودکان پر ابهام و نگران کننده است چون مستعد حرکت به سمت انواع بزهکاری هستند.
پدیده کودک کار نسبت به تکدی‌گری در شرایط بدتری قرار دارد
داریوش قنبری نماینده ادوار مجلس، در رابطه با مسئولیت هر کدام از دستگاه‌ها برای ساماندهی کودکان کار، گفت: دستگاه‌های زیادی متولی جمع‌آوری و ساماندهی کودکان کار هستند، اما همچنان ما با این معضل در سطح شهر مواجه هستیم، ضمن اینکه هر دستگاه، دستگاه دیگری را در این زمینه مقصر می‌داند و معتقدند همکاری لازم صورت نگرفته است.
وی افزود: موضوع کودکان کار باید تحت عنوان افراد بی‌سرپرست یا بدسرپرست به شکل خاص از طرف سازمان بهزیستی مورد توجه قرار گیرد، چرا که این سازمان به لحاظ قانونی وظایفی را در این زمینه دارد و لازم است وزارت تعاون، کار و رفاه اجتماعی در این زمینه اقدامات لازم را انجام دهد، همچنین وزارت کشور هم باید در این مورد با سازمان بهزیستی همکاری کند به این دلیل که بهزیستی به تنهایی از عهده این کار برنمی‌آید.
عضو کمیسیون اجتماعی در مجلس هشتم، تاکید کرد: مشکلی که در شرایط کنونی با آن مواجه هستیم، شرایط اقتصادی فعلی کشور است، چرا که در این وضعیت موضوع ساماندهی کودکان کار به راحتی امکانپذیر نیست و باید فکری برای این موضوع کرد.
وی تصریح کرد: متأسفانه برخوردهای نامناسبی با این کودکان صورت می‌گیرد، حتی در مورد حقوق اولیه آنها می‌شنویم که مورد اذیت و آزار قرار می‌گیرند، در این شرایط سازمان بهزیستی میتواند در حد توان با توجه به امکانات و منابعی که در اختیار دارد، این موضوع را ساماندهی کند.
قنبری خاطرنشان کرد: موضوع کودک کار نسبت به بحث تکدی‌گری در شرایط بدتری قرار دارد، چرا که بحث آینده کودکانی مطرح است که در حال حاضر کودکی را تجربه نمی‌کنند و به طور قطع آینده پرابهام و نامعلومی در انتظار آنها خواهد بود که برای آنها مناسب نیست.
این نماینده ادوار مجلس شورای اسلامی، یادآور شد: سازمان بهزیستی باید این کودکان را تحت سرپرستی و آموزش قرار دهد و آموزشگاه‌هایی برای آنها ایجاد کند، چرا که در ارتباط با کودکان کار سازمان بهزیستی مسئولیت مستقیم دارد و باید به شکل جدی و مناسب به وظایف خود عمل کند، ضمن اینکه باید این شرایط که همه دستگاه‌های مربوطه از وظایفشان در این حوزه سلب مسئولیت می‌کنند، کنار گذاشته شود.
در کنار این همه فرار مسئولان از حمایت از کودکان کار که فرزندان تک تک ایرانیان محسوب می شوند و هر کدام گناه بی عدالتی و نبود توجه به آنها را به بهانه نبود بودجه، امکانات و خلاء قانونی به گردن یکدیگر می‌اندازند یک کودک کار برای رفع مشکلاتش تنها خدا را صدا می‌زند.
شهرداری قانونا وظیفه‌ای در قبال کودکان کار ندارد
شهردار تهران پیش از این در رابطه با کودکان کار گفته بود: «در ایران بر اساس داده‌های مرکز آمار وزارت کار از ۹ میلیون کودک ۴۹۹ هزار نفر فعال در حوزه کار هستند، ضمن اینکه مسئله کار کودک ارتباط مستقیم با فقر در خانواده دارد، البته تعداد بالایی از کودکان کار در کشور تابعیت ایرانی ندارند. درصد قابل توجهی از کودکان کار در خیابان‌ها فعالیت می‌کنند و مشغول دستفروشی، گلفروشی، زباله‌گردی و یا فال‌گیری هستند.
آمار کودکان کار در کلانشهرها بیشتر از سایر شهر‌ها است که البته یکی از علت‌های آن جمعیت بالای این شهرهاست، اما
شهرداری قانونا وظیفه‌ای در قبال کودکان کار ندارد و بهزیستی و سایر دستگاه‌ها متولی آن هستند، ولی ما خود را مسئول اجتماعی در این زمینه می‌دانیم و بهزیستی دو نوع خدمت در مراکز شبانه روزی و مراکز آموزشی را انجام می‌دهد که ما در کنار آنها در این زمینه‌ها نیز فعالیت می‌کنیم.»
من فقط از خدا می‌خواهم که کمکم کند
با یکی از کودکان به اسم بصیر که ۱۳ سال داشت در مورد میزان رضایتش از شرایطی که دارد صحبت کردم، بیشتر با حرکت سر و نشان دادن انگشتانش پاسخ می داد. از اینجا میشد فهمید که کمتر صحبت می کند چرا که از اطرافیانش هراس دارد. من برای تنها چند سوال ساده مدت زمان زیادی با وی سر و کله زدم تا بتوانم اعتمادش را جلب کنم. آرام و بریده بریده صحبت می کرد. از بصیر پرسیدم که آیا با پدر و مادرش زندگی می کند، پاسخ داد بله، از شغل آنها پرسیدم، با زحمت در این مورد به پاسخ رسیدم چون از پاسخ به این سوال طفره می رفت، در نهایت گفت: پدر و مادرم خانه هستند. پرسیدم چرا کار نمی‌کنند؟ پاسخ بصیر سراسر کذب بود این را از نگاهش خواندم، وی گفت که پدرومادرش بیمار هستند و سنشان بالای ۶۰ سال است به همین دلیل توانایی انجام کار را ندارند، بنابراین اجازه نمی دهم آنها کار کنند و خودم خرج خانه را می دهم. این پاسخ برای فردی به سن و سال بصیر که تنها تا سوم ابتدایی تحصیل کرده و بیشتر اوقات خود را در خیابان ها دور از کانون گرم پر محبت خانواده گذرانده است، غیر قابل باور بود، احساس کردم شاید افرادی به وی گفته باشند که اگر کسی این سوال را پرسید چه پاسخی بدهد. از بصیر پرسیدم اجاره خانه را می توانی پرداخت کنی؟ چقدر اجاره می دهی؟ گفت: ماهی صد هزار تومان، پرسیدم چرا ادامه تحصیل نداده است، پاسخ داد: بابایم نمی توانست کار کند، منم مدرسه نرفتم تا خرج خانه را بدهم. گفتم: پدرت چرا نمی‌تواند کار کند؟ بعد از کمی فکر کردن که با پیچاندن دستهایش به چپ و راست همراه بود گفت: پایش درد می‌کند. از بصیر سوال کردم که تو که خرج خانه را می دهی چند خواهر و برادر داری. گفت: ۵ برادر و ۳ خواهر دارم. تردیدی نداشتم که محال است کودکی که بسته های دستمال کاغذی را با اصرار می فروشد بتواند خرج خانواده ای ۱۱ نفری را بدهد. در نهایت به دلیل اینکه اکراهش در ادامه مصاحبه را دیدم از وی پرسیدم دوست داری مسئولان چگونه به شما کمک کنند. پاسخ داد: من فقط از خدا می‌خواهم که به کمکم کند.
هفته ها به دنبال کودکان کار و مسئولان مربوطه تلاش کردم تا حقوق واقعی آنها را بشناسم و نتیجه را به نگارش درآورم. در مواجهه با این کودکان با مشکل مواجه شدم، چرا که آنها نسبت به غریبه‌ها کاملا بی‌اعتماد هستند، وقتی از آنها سوال می‌کردم با ترس یکدیگر را به کمک می‌طلبیدند و فریاد می‌زدند از بهزیستی آمدند. نکته دردآور اینجاست که کودکان کار هیچ مرجعی حتی بهزیستی را هم مامن خود نمی‌دانند و از همه میگریزند تا بتوانند آزادانه لقمه نانی به دست آورند که گاه با خانواده‌هایشان تقسیم می‌کنند و گاه با برداشت سهم ناچیزی از آن تمام درآمدشان را به اعضای باندی می‌دهند که قرار است تنها دورادور نظاره‌گر تمام شدن کودکی و نشاط آنها باشند. این کودکان آشفته اغلب دچار آسیب‌های روانی شده یا به بیماری‌های مختلف خطرناک همچون ایدز مبتلا می‌شوند، چرا که مورد آزار جنسی قرار می‌گیرند، کما اینکه بر اساس آمار ارائه شده از سوی مینو محرز، رییس مرکز تحقیقات ایدز ایران «چهار تا پنج درصد از کودکان کار در خیابان به ایدز مبتلا هستند.».همچنین بر اساس تحقیقات به عمل آمده ۶۶درصد کودکان خیابانی به بیمارى عفونت‌هاى انگلى روده، ۱۰درصد به عفونت‌هاى ادراری، ۹۶ درصد به پوسیدگى دندان و بیمارى‌هاى لثه و ۲۴ درصد به عفونت‌هاى پوستى مبتلا هستند. علاوه بر این، این کودکان دچار افسردگی هستند و افکار خودکشی در آنها هم به اثبات رسیده است. در این شرایط مسئولان لحظه ای به این بیاندیشند که هر کدام از این کودکان همچون فرزندان ما هستند که باید پدرانه دست نوازشی به سرشان بکشیم و آینده‌ای امن برایشان تضمین کنیم.
مرضیه جلیلی
